Петр Пазухина халалласа – «çавра сĕтел»
Ака уйăхĕн 16-мĕшĕнче Чӑваш наци библиотекинче «Музыка фольклорисчĕ тата учитель Петр Пазухин» (çуралнăранпа 135 çул çитнĕ май) темăпа «ҫавра сĕтел» иртрĕ. Ăна Чăваш патшалăх гуманитари ăслăлăхĕсен институчĕн фольклористика секцийĕпе библиотекăн наци литературипе библиографи пайĕ пĕрле йĕркеленĕ.
Патӑрьел округĕнчи Анат Чакӑра ҫуралса ӳснĕ Петр Васильевич Пазухин чи малтарнах «Образцы мотивов чувашских народных песен и тексты к ним. Часть II» юрăсен пуххине (1912 ç.) кăларнипе паллă. Унта 98 текст: вăйă (уяв), ĕçкĕ, çăварни, туй, салтак юррисем, такмаксем. Вĕсене Чĕмпĕр кĕпĕрнинчи Пăва, Чĕмпĕр, Синкĕл, Хусан кĕпĕрнинчи Етĕрне, Чикме, Çĕрпÿ, Теччĕ, Шупашкар, Ĕпхÿ кĕпĕрнинчи Пелепей уесĕсенчи чăваш ялĕсенче çырса илнĕ.
Филологи ăслăлăхĕсен кандидачĕсем Г.Г. Ильина, Н.Г. Ильина, Н.Н. Осипов Петр Пазухин чӑваш халӑхĕ валли питĕ пысӑк ĕҫ туса хӑварнине палӑртрĕҫ. Вӑл юрӑ культурине тĕпченĕ, юрӑ сӑмахĕсене пухнӑ, асăннă кĕнекери текстсене цифра нотипе вырнаçтарнă.
Истори ăслăлăхĕсен кандидачĕ А.П. Леонтьев Петр Пазухин пурнăçĕпе ĕç-хĕлне сăнлакан çĕнĕ документсемпе паллаштарчĕ. Акă «Хыпар» хаçатра 1917 çулхи юпа уйăхĕн 9-мĕшĕнче (41 №) «Петр Васильевич Пазухин» ятпа пичетленнĕ материалтан илнĕ хăш-пĕр йĕрке йĕрке:
«Июлĕн 9-мĕш кунĕнче позицияра тăшмансмпе вăрçнă вăхăтра Петр Васильевич Пазухин ятлă офицер вилнĕ. Петр Васильевич – Пăва уясĕнчи Арапуç (тĕрĕс: Анат Чакă. – А.Л.) чăвашĕ. Вăл 1909 çулта Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнчен вĕренсе тухрĕ, çав çулах учитĕле кĕчĕ. Пĕр çул вăл учитĕлре Элĕкре, Етĕрне уясĕнче пурăнчĕ, ытти çулсенче Муркашра, Чикме (Козьмодемьянск. – А.Л.) уясĕнче тăчĕ. Петр Васильевич ачасене пит аван, ăнланмалла вĕрентетчĕ, пуринчен ытла вăл вĕсене аван юрлаттаратчĕ. Вăрçă тухсанах Петр Васильевича салтака илчĕç, унта вăл офицера тухрĕ. Офицера тухсан ăна салтаксене вĕрентме ăста пĕлет тесе вăрçа каймалла мар вырăна кĕртрĕç. Анчах Петр Васильевич, офицера яланах вăрçăран аякра пурăнни килĕшмест тесе, хăй ирĕкĕпе вăрçа кайрĕ.
…Вăрçă умĕнхи çулсем аса килчĕç. Хамăр юлташсемпе хăнана-мĕне е урăх ĕçпе пухăнсан «чăваш ĕçĕ» çинчен калаçма тытăнаттăмăр. Ун чухне школа ĕçне пăхакан Хусанти улпутсем вĕреннĕ чăвашсене пит кураймастчĕç, чăваш чĕлхи, чăвашла кĕнеке никама та кирлĕ мар тетчĕç. Чăвашсем ан вĕренччĕр тесе Чĕмпĕрти чăваш шкулне учительсене юри ямастчĕç. Иван Яковлевича вырăнтан кăларас тесе тем пек хытă тапăнчĕç.
…П.В.-ча юлашкинчен эпĕ пĕлтĕр кĕркунне Чĕмпĕрте куртăм. Эпĕ ун чухне ăна хам чăваш школĕсем валли çырнă япалана кăтартрăм. П. Васильевича çав япала пит кăмăла кайрĕ. Вăл çавăнтах: «Çаптар ку кĕнекене!» – тесе мана хăйĕн кĕсйинчен мĕн пур укçине, 25 тенке яхăн, тÿрех кăларса пачĕ.
Хальхи ирĕке П.В. кураймарĕ. Вăл уншăн чунтан ĕмĕтленетчĕ. Чăваш ушкăнĕ, чăваш пухăвĕсем тăвасси çинчен, чăвашла хаçат, кĕнекесем кăларасси çинчен П.В. ун чухне хытă шутлатчĕ; чăвашсем валли пысăк шкулсем – гимназиясем, реальное училищесем, учительская семинариясем, сельскохозяйственная школасем пулсан чăваш халăхĕ малалла каяссине вăл хытă ĕненетчĕ. Çавсем халĕ пулĕçĕ те ĕнтĕ, анчах П.В. вĕсене курса савăнмалла пулмарĕ, вăл чăваш халăхĕнчен аякра – Карпат тăвĕсем патĕнче пĕтĕм Россияшăн хăй чунне хучĕ. Т.Х.».
А.П. Леонтьев шухăшĕпе «Т. Х.» вăл – Тимухха Хĕветĕрĕ (Ф.Т. Тимофеев) чĕлхеçĕ. Петр Васильевичпа Федор Тимофеевич пĕр тăрăхри шкулсенче ĕçленĕ.
Чăваш патшалăх гуманитари ăслăлăхĕсен институчĕн Ăслăлăх архивĕнче тупнă документсенчен – Н.В. Никольский патне янă çырусенчен – П.В. Пазухин Раççейĕн чăн-чăн патриочĕ пулнине куратпăр.
«Многоуважаемый Николай Васильевич!
Простите за беспокойство. Хотелось было приехать к Вам в Казань, но мобилизация задержала. Я взят на действительную службу. Пока нас держат, как солдат, в казарме и обучают. Говорят, что из других уездов всех учителей отправили, а из нашего пока только часть. Нас 33 человека учителей. Держат в Козьмодемьянске. Ждут телеграмму об отправке. …Не сможете ли прислать мне хоть 10 рублей? Деньги весьма нужны. Жалованье пошло на покрытие долгов <нрзб> товариществу. Выехать в армию без денег очень опасно. Кабы не пришлось голодать. Ведь солдатская пища не очень вкусна.
С совершенным почтением учитель П. Пазухин.
18 августа 1914 г.»
«…Приходится привыкать ко всему. В школе [прапорщиков] хотя строго, но положение лучше, чем в полках. И обращение совершенно человеческое. Здесь того пресловутого «ты» не встретишь. По воскресным дням свободно можно ездить в Петроград. Но, к сожаленью, нет там знакомых. А так низших чинов не пускают никуда: ни в чайную, ни в столовую, ни в номера ночевать. Так что без знакомых мало прелести кататься по столице.
Какие у Вас новости? Что нового на курсах? Не слыхали ли про Симбирскую школу и про ее нового начальника?
3 ноября 1915 г.».
«Многоуважаемый Николай Васильевич!
Приветствую Вас с фронта новой России. Наконец-то немного отлегло на душе. Я было совсем в уныние впал после назначения Кульчицкого министром народного образования, а больше меня Иван Яковлевич. Старик на старости лет совсем было упал духом. Все говорил, что вот попросит в отставку, вот дело о преобразовании школы будет изъято.
Ну теперь уж совсем хорошо. Теперь надо подумать о своей газете и о букварях в начальных училищах. Нет ли перемен в округе? Как встретили казанцы новое правительство, как в военных сферах? …Немцы на фронте нервничают, по-видимому, чувствуют плохо. Желания у них не исполнились, французы вытесняют их, на турецком тоже неладно. Внутри страны у них тоже идут брожения. Так что, наверное, и мы также легко вытесним их из России. Лишь бы прорвать где-нибудь, а там пойдет свалка. Теперь уже мы возьмем. У нас всего довольно. Может быть, в недолгом будущем Вы прочтете в газете и о наших успехах. К позиционной жизни привыкаю. Уже здесь я второй месяц сижу. Счастлив, что вырвался из тыла. А то что за военный, не побывавший на войне? Ну как Ваши дела по миссионерским курсам?
Привет Вашей супруге».
Шел те, П.В. Пазухина халалласа çырнă ăслăлăх ĕçĕсем çук. «Çавра сĕтеле» хутшăннисем «Образцы мотивов…» кĕнекене тепĕр хут кăларма кирлине палăртрĕç.Чăваш Республикин культурăн тава тивĕçле ĕçченĕ З.К. Яковлева ертсе пырамкан «Эткер» ансамбль Петр Пазухин пухнӑ юрӑсене шӑрантарчĕ.
Алексей Леонтьев
Фотографии
